Dziś mija 74. rocznica wybuchu Powstania w getcie warszawskim. I z tej okazji chcielibyśmy przybliżyć Wam nieco kulturę żydowską, która była zawsze bardzo blisko z Polską. Zagłębcie się z nami w ten niesamowicie ciekawy świat diaspory żydowskiej.
Żydzi w Polsce są obecni od XIII wieku i można się zetknąć z ich kulturą po dzień dzisiejszy. Od zawsze żyliśmy obok siebie, wprowadzając do swoich społeczności różne ciekawe obyczaje i sprawiając, że zaczęły się one przenikać. Czy wiesz, że w języku polskim jest mnóstwo słów pochodzących od języka jidysz? Ale o tym za chwilę. Zapraszamy Was w podróż po tradycjach i kulturze żydowskiej!
Spis treści
Chanuka
Mówi, że jest to żydowski odpowiednik świąt Bożego Narodzenia, ale poza miesiącem ich obchodzenia, Chanuka i Boże Narodzenie nie mają ze sobą wiele wspólnego. To święto jest pełne uroku, magii, niesamowitego klimatu i radości. Chanuka trwa 8 dni i upamiętnia cudowne wydarzenie, które zaszło podczas powstania Machabeuszy. W zbezczeszczonej przez najeźdźców świątyni znaleziono dzban z oliwą, której wystarczyło do zapalania świątynnej lampy przez 8 dni. Dlatego też przez czas trwania święta, codziennie zapala się jedną świecę. Świece chanukowe zapala się w ten sposób, że pierwszego dnia zapala się pierwszą świecę, zaczynając od prawej strony, i w ciągu następnych dni dodaje się po jednej świeczce, tak że ósmego dnia płonie cała chanukija. Drugiego dnia zapalanie zaczyna się od drugiej świeczki, przypisanej na ten dzień i dopiero potem zapala się tę, która płonęła dnia poprzedniego. Poza tym – jak to święta – spędza się je w gronie rodzinnym, na wzór Bożego Narodzenia, obdarowując się drobnymi prezentami, najczęściej w postaci słodkości. W ogóle Chanuka to dość słodkie święto – je się np. placki zwane latkes, pączki i faworki, ponieważ podczas tego święta na pamiątkę cudu chanukowego potrawy przyrządzane są głównie na oleju.
latintimes.com
W Chanukę tez można się świetnie bawić! Najbardziej charakterystyczny dla Chanuki jest drejdel, czyli czworoboczny bączek, którym bawią się dzieci. Na jego czterech ściankach napisane są hebrajskie litery: n, g, h, f – pierwsze litery słów: „nes gadol haja szam” , co oznacza „cud wielki był tam”. Drejdlem można także grać. Zasady są dość proste: hebrajskie litery mają na potrzeby gry znaczenie w jidysz: „n” – „niszt” (nic) lub „nemt” (bierzcie); „g” – „ganc” (całe); „h”- „halb” (połowa); „sz” – „sztel-an” (postaw). Najczęściej gra się o słodycze. Każdy gracz dostaje garść cukierków i zależnie co wypadło na dredjlu tak też się postępowało – wygrywał ten, który miał najwięcej słodkości!
Legendy
Żydzi mimo, że są bardzo religijnym narodem, sporo czasu poświęcają magii i mistycyzmowi. Ich kultura jest pełna legend oraz tajemniczych historii. Na pewno każdy z Was słyszał kiedyś o kabale – swego rodzaju mistycznej filozofii szkoły judaizmu. Najpopularniejszymi legendami żydowskimi są ta o Dybuku (דיבוק) i o Golemie(גולם).
Co to jest DYBUK? To moment zawładnięcia ciałem żywego człowieka przez ducha zmarłej osoby. Dybukiem nazywa się też samego ducha, duszę zmarłego, która nie może zaznać spoczynku (czy też, wśród zwolenników kabały, reinkarnacji) z powodu popełnionych grzechów, i szuka osoby żyjącej, aby wtargnąć w jej ciało. Wedle niektórych mistyków podatnymi na opanowanie przez dybuka miały być osoby grzeszne, zaś duchy przejawiać miały szczególną aktywność w noc święta Jom Kippur (Dzień Pojednania, Sądny Dzień). W 1937 roku, na podstawie dramatu Szymona An-skiego, został nakręcony film „Dybuk” ( דער דיבוק). Był to pierwszy w Polsce pełnometrażowy film nagrany całkowicie w języku jidysz. Uznawany jest za najwybitniejszy film żydowski wyprodukowany w Polsce. Serdecznie polecamy ten obraz!
lubiegroze.pl
Kim jest GOLEM? Najbardziej znana legenda na temat Golema mówi o stworzeniu go przez rabina Jehudę Löw ben Bezalela z Pragi (urodzonego w Poznaniu), znanego również jako Maharal. W drugiej połowie XVI w. nasiliły się ataki na praskich Żydów, których posądzano o bezbożne praktyki i okultyzm. Aby obronić siebie i innych, rabin Maharal ulepił z gliny wielką postać człowieka, którą następnie ożywił za pomocą tajemnych rytuałów i modłów, na koniec wypisując na czole lub wkładając do ust Golema pergamin ze słowem Emet (w języku hebrajskim słowo to, אמת, oznacza „prawdę”). Wymazanie pierwszej litery powodowało powstanie słowa met (w języku hebrajskim מת oznacza „śmierć”) co odbierało życie istocie. Według innych mogło to być również słowo Adam, czyli „człowiek”, natomiast po wymazaniu pierwszej litery dam, co oznacza po hebrajsku „krew”. Tak stworzona istota była jednak niema i bezmyślna, gdyż nie została stworzona przez Boga; mogła tylko wykonywać polecenia i pracować, sama nie mając własnej, wolnej woli.
Według jednej z wersji legendy, po obronie Żydów przed atakami ludności, Golem wpada w szał i zaczyna mordować tych, którym służył; Maharal wyjmuje mu pergamin z ust i wykreślając pierwszą literę ze słowa Emet sprawia, że istota staje się na powrót glinianym posągiem. Podobno szczątki Golema wciąż znajdują się na strychu praskiej synagogi!
wordpress.com
Język
Język jidysz jest tworem Żydów aszkenazyjskich, czyli tych, których diaspora rozproszyła się po Europie. Jeśli się dobrze przysłuchacie, wyłapiecie dużo zapożyczeń z języka niemieckiego, angielskiego a nawet polskiego. Jidysz jest zapisywany za pomocą alfabetu hebrajskiego, jednak bardzo często możemy spotkać się z zapisem łacińskim, chociażby na terenach Polski właśnie. Jak już wcześniej wspomnieliśmy język polski i jidysz wzajemnie się przenikały przez co wiele słów języka żydowskiego przeszło do polskiej mowy potocznej i odwrotnie. Często nawet nie mamy pojęcia, że używamy słów takiego pochodzenia! A jakie to słowa? Oto kilka przykładów:
- bajgiel, ten rodzaj obwarzanka, pochodzi od żydowskiego słowa bejgl בייג,
- belfer, potoczna nazwa nauczyciela również pochodzi od jidysz – belfer בעלפֿער, czyli pomocnik nauczyciela w chederze.
- ciuch, jak często nazywamy ubranie, pochodzi od żydowskiego słowa cich ציך oznaczającego poszwę!
Zaskoczeni?
despostiphotos.com
Szabat
Słowo to w języku hebrajskim oznacza odpoczynek. Obchodzony jako dzień święty – na pamiątkę tego, że dnia siódmego po zakończeniu aktu stworzenia, Bóg odpoczywał. Według obecnego kalendarza żydowskiego Szabat zaczyna się wieczorem i trwa od zachodu słońca w piątek do zachodu słońca w sobotę. Tradycyjnie przed szabatem gospodyni zapala dwie świece. Do obowiązków należy dwukrotna recytacja modlitwy kidusz: na początku szabatu przed pierwszym posiłkiem oraz po porannej modlitwie, a także recytacja hawdali na zakończenie szabatu. W szabas należy spożyć trzy posiłki. Zakazana jest praca zarobkowa, sprzątanie, rozniecanie ognia (i używanie elektryczności), a także podróżowanie na większe odległości. Nie wolno też nakłaniać innych (zwłaszcza Żydów) do wykonywania tych obowiązków zarówno pośrednio, jak i bezpośrednio. Szabat to wesołe święto, spędza się w domu z rodziną, głównie odpoczywając i czytając fragmenty Świętej Księgi.
Kirkut
Kirkut to cmentarz żydowski. Nazwa ta pochodzi od języka niemieckiego i oznacza „Dom Pana”. Żydzi rzadko używają tego określenia, zastępując je nazwami hebrajskimi – בית עולם bejt olam – „dom świata” albo „dom wieczności”. Podstawową różnicą między cmentarzem chrześcijańskim a żydowskim, jest odmienne traktowanie grobu. Chrześcijanie pozwalają na jego naruszenie i na dokonanie nowego pochówku po określonym czasie. Cmentarz nieużywany przez długi czas może być zlikwidowany. Według zasad judaizmu, każdy nagrobek i cały cmentarz jest nienaruszalny, tak długo, jak znana jest jego lokalizacja. Do wyjątkowych należą przypadki, gdy ekshumacji dokonuje się: dla przeniesienia szczątków do grobu w Ziemi Świętej lub do grobu rodzinnego. Inaczej też wygląda sam pochówek.
kirkuty.xip.pl
Żydowski pogrzeb trwa krótko. Znacznie dłuższe są przygotowania do pochówku. Może zajmować się tym tylko specjalna grupa ludzi, która nazywa się Chewra Kadisza. Gdy umiera Żyd rodzina powinna położyć jego ciało na podłodze, z nogami ułożonymi w kierunku wyjścia. Następnie przykryć je prześcieradłem, zapalić świecę i wyjść z domu. Pewnie zauważyliście, że groby żydowskie są zawsze ustawione w jedną stronę. To dlatego, że Żydzi muszą być pochowani z głową skierowaną na zachód, a nogami na wschód. Groby więc są więc ułożone na linii wschód-zachód. Po roku od pochówku można ustawić płyty nagrobne tzw. macewy. Dawniej zmarłego chowano owiniętego jedynie w prześcieradło – gdyż tak nakazywała tradycja. Teraz jednak ze względów sanitarnych odeszło się od tego zwyczaju. Żydzi chowani są w trumnach. Ponadto w grobie może leżeć tylko jedna osoba. Nawet małżonkowie nie mogą spocząć w jednym grobie – leżą obok siebie, na szerokość sześciu dłoni.
polskiekrajobrazy.pl
Mamy nadzieję, że choć trochę przybliżyliśmy Wam tę niesamowitą kulturę jaką prezentuje nam społeczność żydowska. Dzisiaj jest bardzo ważny dzień – 74. rocznica wybuchu powstania w getcie warszawskiej. Na ten dzień przygotowana jest specjalna akcja Żonkil. Kwiaty, które symbolizują nadzieję, szacunek i pamięć., miały też specjalne znaczenie dla Marka Edelmana – ostatniego przywódcy Żydowskiej Organizacji Bojowej – który w każdą rocznicę powstania w getcie warszawskim dostawał te kwiaty od anonimowej osoby. Przypnijmy dziś do piersi ten żółty kwiat i pamiętajmy o ludziach, którzy tak wiele wycierpieli, a odważyli się stanąć do boju z wrogiem, tylko po to by móc umrzeć z godnością.